Autor: adw. Justyna Bartoszek
Przejawy działalności twórczej człowieka, tj. muzyka, obrazy, projekty ubrań, grafiki, strony internetowe, aplikacje, gry a także programy komputerowe nie powstają w próżni. Niejednokrotnie utwory te są wynikiem inspiracji. Inspiracji czerpanej z pracy innych twórców, w większym bądź mniejszym zakresie. Czy takie działanie w branży kreatywnej jest dozwolone? A jeżeli tak to czy twórcy mogą bez ograniczeń korzystać z pracy innych osób? Na te i inne pytania z zakresu praw autorskich odpowiemy w tym artykule.
Czym jest utwór w rozumieniu przepisów prawa i kiedy jest on chroniony?
Utworem na gruncie prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (art. ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (“Prawo autorskie”).
Aby można było dane dobro zakwalifikować jako utwór, konieczne jest, aby stanowiło ono „działalność twórczą o indywidualnych charakterze”. Dobro, żeby zostać zakwalifikowane jako dzieło musi mieć więc zatem charakter twórczy oraz cechować się indywidualnością, oryginalnością. Ta przesłanka pozwala na kwalifikację danego wytworu jako utworu oraz określenia tych elementów, które są twórcze. To właśnie elementy twórcze utworu podlegają ochronie. Te nietwórcze natomiast mogą być swobodnie eksploatowane.
Kiedy mamy do czynienia z plagiatem?
Potoczne rozumienie słowa plagiat nie budzi zazwyczaj wątpliwości. Zakres znaczeniowy tego rozumienia jest jednak bardzo szeroki. Według SJP PWN, plagiat to „przywłaszczenie cudzego pomysłu twórczego, wydanie cudzego utworu pod własnym nazwiskiem lub dosłowne zapożyczenie z cudzego dzieła opublikowane jako własne”. W języku potocznym plagiat oznacza więc zarówno przywłaszczenie cudzego utworu jak i przywłaszczenie cudzego pomysłu twórczego.
Czym innym natomiast jest plagiat na gruncie prawa autorskiego. Ponieważ akty prawne nie zawierają definicji legalnej słowa “plagiat”, pojęcie to najczęściej rozpatruje się w kontekście przepisu art. 115 Prawa autorskiego. Zgodnie z nim odpowiedzialność karną ponosi się za przywłaszczanie sobie autorstwa albo wprowadzanie w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania.
Przy czym prawne rozumienie plagiatu nie obejmuje kopiowania cudzych koncepcji i pomysłów (art. 1 ust. 2 (1) Prawa autorskiego. Prawo autorskie nie chroni bowiem pomysłów, a jedynie konkretny sposób ich wyrażenia. Jest to o tyle istotne, że nie każde podobieństwo jest równoznaczne z plagiatem w rozumieniu prawnym, ponieważ nie każdy pomysł jest chroniony przez prawo autorskie. Jeśli podobieństwo dotyczy ogólnej idei, koncepcji lub pomysłu na utwór, to z plagiatem nie mamy do czynienia.
Na czym polega opracowanie utworu innego artysty?
W przypadku w którym dojdzie do przejęcia twórczych elementów utworu do nowo powstałego dzieła, mamy do czynienia z utworem zależnym (opracowaniem). Opracowanie to utwór, który ma elementy twórcze zaczerpnięte z już istniejącego dzieła oraz te nowo powstałe. „Zależność” utworu polega na tym, że rozporządzanie i korzystanie z opracowania zależy od zezwolenia twórcy dzieła pierwotnego, chyba że autorskie prawa majątkowe do niego wygasły (art. 2 ust. 2 Prawa autorskiego). Rozporządzanie i korzystanie z opracowania bez uzyskania zgody twórcy istniejącego dzieła stanowi naruszenie praw autorskich.
Przy czym należy mieć na uwadze, iż zgodnie z treścią art. 2 ust. 4 Prawa autorskiego, za opracowanie nie uważa się utworu, który powstał w wyniku inspiracji cudzym utworem.
Czy inspiracja pracą innego twórcy jest dozwolona?
Utwór inspirowany to wynik inspiracji, impulsu, wywołanego utworem innego artysty. Inspiracja oznacza czerpanie z dotychczasowego dorobku, jednak bez przejmowania elementów twórczych. Proces powstawania dzieła inspirowanego polega zatem na korzystaniu z utworu już istniejącego, ale tylko w niechronionym zakresie. Przy czym inspiracja to utwór samoistny i może być tworzony bez zgody a nawet wbrew woli autora autworu, z którego inspiracja została zaczerpnięta.
Prawo autorskie nie definiuje pojęcia utworu inspirowanego. Wskazuje tylko, że utwór, który powstał jedynie w wyniku inspiracji cudzym dziełem, nie stanowi opracowania (art. 2 ust. 4 Prawa autorskiego), a w konsekwencji nie jest potrzebna zgoda twórcy utworu, który stał się inspiracją, do korzystania i rozporządzania nowo powstałym dziełem inspirowanym. Autor inspirowanego utowru nie ma obowiązku wskazywania na źródło inspiracji a brak wskazania źródła inspiracji nie jest naruszeniem autorskich praw osobistych.
Przy czym w doktrynie prawniczej wskazuje się, że “granica pomiędzy utworem inspirowanym (...) a utworem niesamoistnym nie jest możliwa do precyzyjnego określenia i daje dużą swobodę samodzielnym kwalifikacjom sędziowskim, opartym w istocie na osobistym odczuciu słuszności" („Zabawy z prawem autorskim", Wolters Kluwer 2015).
W odróżnieniu inspiracji od opracowania przydatne jest orzecznictwo sądów powszechnych. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 10 lipca 2014 r. (sygn. akt I CSK 539/13), „zaczerpnięcie tylko samego wątku cudzego utworu nie wymaga zgody autora dzieła inspirującego, ponieważ istotą utworu inspirowanego jest właśnie jego powstanie w wyniku pobudki twórczej dostarczonej przez utwór inspirujący. Elementy utworu inspirującego w nowo powstałym utworze inspirowanym są i mogą być rozpoznawalne, ale nie dominujące, stanowiąc efekt emocjonalnego i intelektualnego impulsu wywołanego cudzym dziełem. Za kryterium rozgraniczające uznaje się takie twórcze przetworzenie elementów dzieła inspirującego, że o charakterze dzieła inspirowanego decydują już jego własne, indywidualne elementy, a nie elementy przejęte”.
W praktyce trudno jest nakreślić generalną i konkretną granicę pomiędzy tym co jest tylko i wyłącznie inspiracją a co opracowaniem innego utworu. Powyższe stanowisko Sądu Najwyższego wyznacza pewne kierunki dla rozróżnienia czy dany utwór jest utworem czy też plagiatem, natomiast stanowisko to nie wyczerpuje wszelkich możliwych sytuacji. W związku z tym niezbędne jest każdorazowa, indywidualna ocena charakteru danego utworu a także jego powiązań z pierwotnym utworem.